To explore the We are Water exhibit in Navajo, use the tabs below!

Navajo translations by Victoria Tomas and Lorraine B. Red Day.

 


Listen
Audio file
Look
Document

Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadi Tó chodaoʼínígíí

Kéyah Dį́į́go hahoodzoígíí ʼahidíʼ diiʼáadí éí tó chodaoʼínígíí ʼiiná átʼé dóó bee íina. Nihí Dinéʼé danilįígíí éí tó tʼáá íyísíí chodayoołʼį́ tʼáa ákwííjį́. Díí Tó chooʼį́ʼígíí éí kintah dah naazhjaaʼgóó dóó Diné bikéyah yikáá kéédahatʼínę́ęʼałʼąą ádaatʼégoo chodayoołʼį́. Díí (pie chart) naaschʼąąʼígíí díkwíí shį́į́ `ałʼaaʼátʼéégo tó chodaoʼínígíí yaa halniʼ do.

Nanisé baa ʼáháyą́ą: Tó chʼiyáán baa hólǫ

Łaʼ tó ígíí éí dáʼákʼeh baa hólǫ, dóó tłohʼ waaʼí, dóó naaldlooshii dóó Diné chiyaan deiyą baa hólǫ ʼayóosin.

Kintah dah naashjaaʼgo tó biʼiinaʼ bee ʼatah yáʼatʼéehgo dóó hózhǫ́

Łah kintahgóó dóó nahatʼá bił nahazʼąąngóó tó chodayoołʼį́doo bighango dóó naalyéhé bá hooghango doo keedahatʼíiniidi tʼáá ałtso tó chodayoołʼį́.

Háʼgééd bee ndaanish: éí ałdo tó bee ʼiiná

Díí kʼad tó doo ayóo hólǫ́ da éí biniinaa béésh łichíiʼii dóó óolaa háʼagéédígíí dóó tókǫ biyiʼdę́ę́ʼ hahagéeda. Díí tó bee háʼgéédígíí biiʼohígíí éí yichxǫʼ doo bitsʼą́ą́dooʼ nahasdzáán bee ahéé hoolʼáʼi doo baa yáʼatʼéeda. Náásgóó díí tóʼ doo chooʼį́į da dooleeł.

Kéyah bee hahodítʼéiiʼígíí dóó honeeni: Tó bee honeeni dóó tó íina átʼé

Tó bee hahodítʼéíígíí éí łah tʼaa hólǫ́. Díí tóígíí éí naniseʼ dóó naaldlooshí choyoołʼį́. Ałdóʼ éíya díí tó bá honeenigo tsinaaʼeeł biłʼ chʼíʼniʼéél náʼálzołígíí dóó łóóʼhahedleeh, dóó chʼil látah hózhóón łaʼ da yooʼį́. Tó nílíʼígíí éí shį́į́ biláashdlaʼii tó ba bíł dáhózhǫ́ǫ́ tłʼóoʼdi.

Listen
Audio file
Look
Document

Tó beehazʼáanii bikʼehgo: Háísh tó bahólǫ́do áádóó haniilą́ʼgo?

Bee hazʼáanii ʼádaʼályaa éí ání háísh díí tó béé dahólǫ́go éí haniilą́ʼgo chidaoʼínę́ę bee bikʼeʼda ashchį́ ʼádaʼályaa lá. Ndi Bitsį́ʼyishłizhii doo baa ʼákwíinízinda lá. Díí tó bee hazʼáanii éí doo ákotʼéeda, kʼad yéego tó baa saad hólǫ́. Hónáásiiʼgo Wááshindoondí aadahwiinítʼį́į́ góné bikʼeh yałtiʼ silį́į́ʼ.

Bitsį́ʼyishłizhii Tó bee Hazʼáanii

Bitsį́ʼyishłizhii bee házʼáanii éí ání ałsté tó baa hólǫ dóó tó chidayoołʼį́į́ éí doo tó bee házʼáanii bitsʼą́ą́ʼ ndi doo yaałda. Dibé Nstáá hahoodzooígíí éí tádiin Bitsįʼyishłizhii Dinéʼé tó chodayoołʼį́ áádóó naadiin naaki Bitsįʼyishłizhii Dinéʼé dah yikahiiígíí éí tó bee házʼáaniiígíí chidayoołʼį́į́doo bee hazʼą́ą́ láʼ. Colorado River (Tónitsʼósíkooh) díí ałdo naakitsʼáadah Bistį́ʼyishłizhii Dinéʼé dah yikahiiígíí éí tó bee házáanii doo baa holǫda. ʼAkó nidi, tó tʼaa hádaaʼ yiłtʼood dóó tó bee hazlį́į́ígíí tʼáá chodayoołʼį́.

Acequias

Díí Acequias wolyéígíí éí tó baa ʼáháyą́ągi áté. Díí tó baa niidaasgeedígíí doo (parciantes) wolyéígíí éí tó danílínígíí bee hazʼáanii baa hólǫ́. Dibé Ntsaa hahoodzoodi éí (San Luis Peopleʼs Ditch) wolyé éí tó nílínígíí éí naakidi damííl yázhí dáʼákʼeh hazʼą́ą́go tó bee cholyoołʼį́doo díí éí ʼałkʼidą́ą́ʼ (1852) yihahą́ądą́ą́ bee hazʼaanii dahazlį́į́ʼ.

ʼAłkʼidą́ą́ʼ Badeetʼaaniiʼígíí

Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadígíí éí tó ałsté chooʼį́į́ʼínígíí éí ʼałkʼidą́ą́ tó bee hazʼáanii baʼdeetʼaan doo bahólǫ. Tʼáá ʼałkʼidą́ą́ Diné tó áłsté chodayoołʼį́nígíí éí tó baa hólǫ. Áádóó Diné áníídígo tó chodayoołʼį́nígíí éí ʼakeeʼde dooleeł.

Tónitsʼósíkooh ʼahadaʼdeestʼą́ą́

(1922) yihahą́ądáá tsostsʼid kéyah hahoodzooígíí dóó Dibé Ntsaa hahoodzooígíí, dóó Ashįįh Biitó hahoodzooígíí, dóó Yootó hahoodzooígíí éí (Colorado River compact) yeʼahadaʼdeestʼą́ą́. (Colorado River compact) wólyeʼígíí éí tó haashįįnéelą́ą́go chooʼį́į́do dooleeł biniiyé. Áádóó shį́į́ tó hólǫ́nígíí tʼaa ʼałsto chodayoołʼį́ doo. Áádóó shį́į́éí béé hózingo díí Colorado compact éí tó doo tʼoo ahayóí da la. Tó doo tʼoo ahayóí da éí biniinaa shį́į́ kéyah hahoodzooígíí yaa saad dahaslį́į́ʼ. Tʼáadoo doo nida háłtingo tó bídin hóyéé hazlį́į́ʼ. Áádóó tó chodayoołʼį́nígíí baa saad hazlį́į́ʼ. Haashʼ átʼéego éí tó ałsto Diné bee hólǫ́ do chodayoolʼį́dooleeł?

Listen
Audio file
Look
Document

Tó bídin hóyééʼ kweʼé

Naʼniłtʼą́ʼí dóó béégashii niłkaadíʼígíí éí doo nda háłtį́į́hgo yaa ʼakwíiníinízin.

Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadí éí kéyah hóółtseii éí biniinaa tó bídin hóyééʼ. Doo nda hałtingo, éí yéego tó bídin hóyééʼ. Naʼniłtʼą́ʼí doo béégashii niłkaaʼdí tó baa ʼádin. Nanisé dóó naaldlooshí ałdo tó baa ʼádin. Doo da hałtingo éí ʼalʼą́ą átʼéégo tó yaa ʼadahólyą. Łáʼ éí nanisé tó doo ayóo choyoołʼį́ígíí kʼidaʼdiilyé. Áádóó łaʼ éí kéyah ałtsʼísígo bikʼáa kʼidaʼdiilyé, díí tó doo tʼoo ahʼayóí chohooʼį́į́ daʼ biniiyé. Yéego deesdoigo éí łaʼ naʼniłtʼą́ígíí doo bidáʼakʼeh ayóo yinaalnish da dóó doo niwiidlaad da. Toʼ doo ayóo choyoołiidah. Níʼhokáá łeezh yaaʼádahalyą́.

Tó yáʼatʼéehígíí tʼááʼ ałsto doo bitahgóó hólǫ́ dah

Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadí éí Diné kéédahatʼínę́ę éí díí tó bee beesh biyiʼ nílínígíí éiyá tó yáʼatʼéehígíí baa hólǫ́. Áádóó Bitsį́ʼyishłizhii doo naakaiii kéédahatʼínídi éí doo tó yaʼatʼéehígíí baa hólǫ́ da.

Diné kééhatʼínígo bee nanish ʼadeiilyaa tó hólǫdo biniiyé

Hastą́ą́ yaal (⅓) bighango éí Diné dabighan goné tó doo hadazliniídah.Tó éí bichʼį́ʼ danizaad. Tódi éí tóshjeeh hadééłbįįd áádóó hooghango ʼałnánéidegééh. Áádóó shį́į́ éí łaʼ tó tʼóóʼ baaʼih silį́į́ doo yidlą́ baa yáʼatʼéeh da. Áłkʼidą́ą́ʼ łeetso haʼagéedgo bitsʼą́ą́ʼ dóó tó yichxǫ́ʼ. Diné kéédahatʼį́į́góó éí tó bee házʼáanii hólǫ́ ndi Wááshindoon bi béeso baʼádin. Díí binnina tó béésh biiʼ nílínígíí doo bídahʼaanish dah. Béeso hólǫ́go éí tó yáʼatʼééhígíí Diné baʼhólǫ́ǫ́go óolzinii.

Listen
Audio file
Look

Kʼad tó baa ʼáhályą́ą́ni nílį́!

Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadí tó tʼaa ałʼą́ą́ átʼéégo chooʼį́į́ lá. Díí tó doo ałhił átʼéego chooʼį́į́ lá. Áádóó łaʼ éí tó dah nílínígíí tʼóó ahayóígo chodayoolʼį́éí biniinaa ła tó baa ʼádin łeh. Díí tó bídin hóyééʼ ʼayósin. Haash átʼéego tó tʼaa ałtso baa hólǫ́ doo? Díí kʼad ni tó bee nihołniih dóó baa ntsídaahkeesgo haashį́į́ néelą́ą́go tó hólǫ́ dóó tó haishitéégo chóoį́į́ʼdo doleeł?

Haash yítʼéego tó tʼaa ʼałsto choodaoołʼį́į́ dooleeł.

ʼNidaʼ ałkááʼíʼhígíí éí tó ną́áhaijį́ nahadleeígíí yida neełʼąąh bił béédahózin biniiyé. Nahałtin dóó éí yas bitsʼą́ą́ʼ dóó éí Ghąąjįʼ dóó niléí Biniʼanitą́ą́tsohjiʼ yidneełʼaah. Díí naashchʼą́ą́ʼígíí (éí graph) yaa halneʼ haashį́į́ néelą́ą́ tó hazlį́į́ʼ (location-háadi)(date range-yoołkááłígíí).

Listen
Audio file
Look

Tó éí íina éí tʼaa ałtso bee daʼahxííniita kweʼé Kéyah dį́į́go hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadí

Diné dóó naaldlooshii dóó naniséʼ kéyah hóółtseiigo yikááʼ kéédahatʼínígíí tó bídin hóyééʼdo. Áádóó yéígo deesdoi hazlį́į́ʼgo éí tʼááʼałtso íina baʼ nantłʼah dooleeł.

Hodooʼdítłiʼgo éí kéyah nihí naagóó tʼáá ałtso yaaʼnitʼi

Kweʼeʼ kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadi éí tsintahdi hoditłago biniinaa naniseʼ dóó tłʼoh dóó naaldlooshii ałʼąą átʼéego daʼslį́į́, áádóó doo ʼásdįįd da. Tʼáadí łaʼ da hółǫ́. Nídíshchííʼ bitáhshtʼóózhí éí ayóo dítą́ʼgo éí biniina doo ditła da. Nídíshchííʼ biʼiil niʼgoo hólǫ́nígíí éí doo tsxįįłgo doo diliʼda.

Łahda kó áłtsʼíísígíí dítłago éí kéyah bee hahadaałtʼéígií baa yáʼatʼéeh.

Tłoh dóó naniseʼ nidááłtsaahígíí ʼayidikʼaan doo yidííłid. Halgaiʼdi ałdo hoditłago tʼiis dóó hosh naazkaagígíí tsxį́įłgo yidííłid. Díí átʼéego naniseʼ doo tʼóó ahʼayóí yíląąd da. Dóó niʼhókááʼ łeezh nizhónígo áyósin.

Kéyah bikáá yéego deesdoi dóó hóółtséiigo éí ayóoʼ náá hweditłah łeh.

Tʼáá ʼániidídą́ doo yéego nidahałtin da. Ayóo deesdoi dóó hóółtseiigo éí kéyah bikáaʼgi tłʼoh dóó chʼil nazkaadígíí dóó tʼiis doo ayóo náʼhádleeh. Naaldlooshii ałdóʼ doo baa yáʼatʼéehda. Áádóó kǫʼ baa áháyą́ą́go éí biniinaa bee haa hooditʼéʼígíí nizhóníʼgo kéyah yaa áhályą́ dóó chohooʼį́į́ dooleeł.

Listen
Audio file

Kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooígíí ʼahidiʼ diiʼáadi éí tóʼ kéyah bee íina dóó bee daʼahxííníítą

Tó éí íina ʼátʼé éí biniinaa naniseʼ dóó naaldlooshii dóó Diné bikéyah bikááʼ ʼádahootʼéhígíí éí niłchʼi ʼałʼah ánááʼniiłígíí
tʼááʼiyisíí bee daʼahxííniita. ʼÁádóó Diné binaagóó hahoodítʼeíígíí éí tó chadayoołʼįígíí bił béédahózin.

Nahał tin

Nahałtingo éí tó bee íina áyósin kweʼé kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooígíí ʼałhidi diiʼáadí. Ndi neeznáá dóó naadiin dah alzhin shį́į́tó bee nahałtin łeh tʼáá nináháhááh bikʼeh. Áádóó Naashtʼézhí dinéʼé dóó Kiisʼáaníí dinéʼé dóó Naatoohi Dinéʼé éí tʼaaʼíídą́ą́ʼ kʼideidilé bił béé dahózin éí biniinaa tó doo ayóo chodayoolʼį da.

Dził káa'ji

Dąągo Tʼaachil biyíʼ góneʼ éí yas dził bikááʼgi nályį́į́éí tóʼ danílínígo bee hadéébiid. Áádóó naniseʼ dóó diné dóó naaldooshii éí tóʼ baa nahasdlį́į́. Áádóó ałdo kwéʼe dąągo nááhoolzhishgo Bitsįʼyshtłizhii dóó Naakaii dóó ła Diné kǫ́ǫ́ kéédahatʼį́niígíí éí kéyah tó yaa hashtʼehdáholééh kʼideidilé biniiyé.

Tsáʼásziʼ

Tó hólǫ́ʼgo éiyá tsáʼásziʼ bitąąʼ dóó bikétłʼóól biyiʼdi tó hólǫ́ doo dahotį́į́ndi. Bitsįʼyshtłizhii dóó Kiisʼaani dóó Diné kéédahatíniígíí éí tsáʼáziʼ bitaah tsááʼ yidootłʼo. Áádóó tsáʼaszi biʼtłool éí talawish yee ádeiłʼį́ dóó hatááł chodayoolʼį́.

Mąʼii

Mąʼii éí tó danílígo dóó tó naazyį́igo tó yidlą́. Áádóó niʼgóó hoditlééʼgo ałdoʼ nahageedgoʼ tó hainʼtá łeh.

Listen
Audio file

Nihí tó éí naakigo tó nílínígíí tʼááʼ íiyisíí chooʼį́į́

Kwéʼé kéyah dį́į́go hahoodzooʼígíí ʼahidiʼ diiʼáadí éí ałdóʼ Colorado River Basin nihił hahodzoolaʼ. Tʼáá íiyisíí tó nílínígíí éí San Juan dóó Delores wolyé. Yas, dóó tin, dóó nahałtin éí tó dah nílínígo dóó (Colorado river) hadéébį́id.

Aakʼéego dóó haigo éí tó bee hahóóya dooleeł. Haigo éí yas dzil bikádi nahadleeh dóó dąąngo éí yas náhályiihgo tó danílínígo hadéébįįd. Áádóó shį́į́go éí ayóo niʼdiʼniʼgo nahałtin dóó ayóo deesdoigo biniinaa tó nidáálą áádóó tó tózhool neestiin nichʼiih biyichį́ nahadleeh.

Ałkʼidą́ą́ʼ shį́į́ tʼaałahdi damííl tsoh ntsaaígíí nááhai yeedą́ą́ díí ʼátʼéegóó tó ákónaanatʼį́į́ silį́į́ tʼaa nináhá bikʼeh. Áádóó shį́į́ tó nidáálągo tó dah nílínígíígo éí tsékooh góyah kéyah ʼałʼąą ádaaʼtégo áhoolyaa.

Kʼad éí ayóo deesdoi dóó hóółtseii kéyah bíkááʼ hazlį́į́éí biniinaa Diné doo naniseʼ dóó naaldlooshii tʼo baa bídin hóyééʼ hazlį́į́kwéʼé kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooʼígíí ʼahidiʼ diiʼáadí.

Listen
Audio file
Look

Kéyah tʼaa ałsto bee daʼahxíiníítą

Yas dóó tin dóó nahałtin, dóó tó dahalínígo dóó níyol éí dził dóó tsé dahazkání dóó tsékooh bił niyolgo kéyah ałʼąą ádaatʼégo áhoolyąą. Áádóó Diné kwéʼé kédahatʼį́į́ngo hazlį́į́ʼ dóó kéyah bee hahodítʼéii bízhiʼ yaa ádayiilaa. Bitsįʼyishłizhii éí díí kéyah diyinʼgo yaa ntsídaakees.

Dibé Ntsaa

Ńléí Kinłani (Durango, Colorado) bííghahgi éí Dibé Ntsaa siʼą́. Dibé Ntsaa náhookǫsʼjigo Diné bikéyah bikááʼ siʼą́. Díí kóʼtéego Diné bił bééhózin dóó diyingo yaa ntsídaaakees.

Toohji tó nílínígíí ayóo naneeshłʼiizhgo naalʼeełi bikʼos nahalin.

Toohji tóʼnílínígíí éí ałkʼidą́ą́ʼ tʼááłahidi damil ntsaaígíí naahai yeedą́ą́ʼ éí tsekooh góyaa tó dóó séí tsé yee niyishgish. Kwéʼé tó nílínígíí éí ayóo naneeshłíízhgo naalʼeelí bikʼos nahalin. Díí tó nílínígíí éí hastąą tsin sitą́go naneeshłíízhgo biyíʼ goné tó nílí. Áádóó tóʼnílínígíí éí áłdo kʼézdon taʼaałaʼí dóó ʼałnį́į́ʼji tsin sitą́go tó nį́lį́.

Tsékooh góneʼ éí tsé bikááʼ naʼachʼaąąhígíí éí shį́į́Diné dóó Nóódaʼi Diné dóó ʼ(Ancestral Puebloans) ʼadayiilaa. Díí Diné kǫ́ǫ́ kéédahatʼinę́ę́ yaa halneʼ

Tsé Bit’a’í

Diné éí díí tseʼbit’a’í daałníi dóó díí diyingo yaa ntsídaakees díí kweʼé éí hodiyin. Áádóó ałkʼíídą́ą́ʼ shį́į́ dzil deesdǫǫhgo bitsʼą́ą́ʼdo hazlį́į́ʼ. Tʼááłʼáʼíʼhidi damííl yazhi dóó biʼaan ʼashdlaʼdi neeznaʼdiin dóó biʼaan tseeʼbídiin dóó ʼbiʼaan tááʼ deigo aníłnééz.

Naʼniʼa Hotsaa

Naʼniʼa Hostaa díí éí 1963 yihahą́ą́dą́ą́ʼ éí tó dah siyį́nígíí yida dáʼdeestłʼingo (Glen Canyon Dam) áhoolyaa. Ndi tseʼkooh góyaa tó yílą́ą́ doo hadéébiid. Díí biniinaa ʼałkʼidą́ą́ ʼ(Ancestral Puebloans) Dinéʼe kóó kéédahatʼį́į́go tsé yikáá nidaashchʼaa dóó tsé biyi hooghan ʼadayiilaa yę́ę ałtso doo bééhózin da.

Listen
Audio file
Look
Document

Tó daniidlį́

Tó éí haaléitʼéégo baa ntsíníkees? Dóó kééhóhtʼį́di?

Díí Kwéʼé kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooʼígíí ʼahidiʼ ʼáadí éí Kéyah nahóółtseii, dóó tsintah, dóó tlʼoh bee halgai átʼéʼ. Ákóhootʼe ndi kǫ́ǫ́ danihighan dóó kǫ́ǫ́ kéédahwiitʼį́. Áádóó kweʼé éí tó bee íina hasin.

Łáhda nahaigo éí ayóo nidahałtin dóó yidzaazgo éí tó náʼhádleehígíí baa ahééh danizin. Áádóó tó bída hóyéégo éí baa dah níni’í.

Tʼaa ániitʼe tó bídi hóyéégo baa haneʼ hólǫ́. Tʼaa ániitʼé daatsʼí tó yiidlą́ą́ʼnígíí dóó bee kʼeedaʼdiyeeígíí niha hólǫ́ǫ́do? Tó nílínígíí dóó beʼekʼid tó bee honeenʼi daatsʼí tó baa hólǫ́do ałdo?

Nihí náásgo bee haʼahootʼéhígíí shąʼ?

Tʼaa ániité éí tó baa nihił dáhózhǫ́ǫ́. Ndi tó baa yínííł hasin dóó saad ʼahideítʼaah łeh.

Tʼó nidaałkaahígíí bił ndeii nííshgo éí kééhwiint’į́di tʼaa íyíísí niha yáʼátʼééh. Kwéʼé kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooʼígíí ʼahidiʼ diiʼáadí. Áádóó kweʼé tó bahaneʼ hólǫ́ dooleeł.

Haash yitʼéego tó níłníli? Haash yitʼéego tó náásgo chooʼį́į́ dooleeł kééhwiint’į́di?

Map + Land Acknowledgement

 

Nihí tʼáá áníiltso nihíł béé dahózin áłkʼidą́ą́ʼ kǫ́ǫ́ Diné dóó Beehai dóó Kiisʼáaníí dóó Naashtʼézhí dóó Nóódaʼí dóó Ánasází Dinéʼé kǫ́ǫ́ keedahatʼį́nidę́ę́. Díí kwéʼé kéyah dį́į́ʼgo hahoodzooʼígíí ʼahidiʼ diiʼáadí éí yikááʼ keedahatʼį́į́go chodayoolʼį nitʼę́ę́. Ákóʼté ndi díísh jį́į́di łaʼ tʼahdii chodayoołʼį. Áádóó ałdo naaki dóó Bilagáana díí kéyah chodayoołʼį. Éí 1500’s yihą́ąhadą́ą́ʼ nihitah házlį́į́ʼ.

Partner Acknowledgements

 

Tó daniidlį́ dah yikáhi éí ʼahínéíkahgo tó yaa nidatiʼ. Díí átʼéego tó naalkaahígíí dóó chooʼinígíí bił béé dahózin áádóó yídahoołʼą́ą́hígíí yaa dahalneʼ. Tó daniidlį́ dah yikáhi éí naaltsoos báhooghan dóó naʼałkaahi dóó Bitsįʼyishtłizhii yéego daʼííníłtaʼígíí dóó ndaʼntinígíí tʼaa ałtso ahił ndaalnish.

 

What does water mean to you and your community?

Share your stories and perspectives about water in your community. 
You can upload photos, videos, or text here.

Share